Pahalgam, Jammu kashmir-भारताच्या पन्नास सावल्यांनी व्यापलेल्या या वादळी दिवशी, सहकुटुंब फिरायला गेलेल्या पुण्यातील दोन जिगरी मित्रांच्या मैत्रीचा पट अकल्पितरीत्या संपला. संतोष जगदाळे आणि कौस्तुभ गणबोटे; डोळ्यांत कुतूहल, हृदयात पर्वतांच्या रम्य शिखरांची स्वप्नं, आणि सोबत मित्रत्वाचा अटूट धागा. त्या धाग्याला छेद मिळाला तेव्हा घड्याळातल्या काट्यांना देखील थरकाप उडाला. पहलगामच्या हिरव्या दर्यांवर अचानक बारुदाचा धूर पसरला, आणि निसर्गसौंदर्याच्या कुशीत दहशतीचे दात कोरडे चमकले.
Pahalgam हल्ल्याची साखळी इतकी झपाट्याने फुटली की पर्यटकांना सुबुद्धीच सुचेनाशी झाली. “धर्म काय?”—हा प्रश्न दहशतवाद्यांनी उभ्या केलेल्या बंदुकीइतकाच थंडगार होता. कोणाचं उत्तर लाभदायक ठरेल, कोणाचं प्राणघातक ठरेल, हे ठरवण्याचा अधिकार त्यांनी स्वतःच्या रक्तलोलुप मनगटांत कवटाळला होता. त्या नराधमांपुढे एखाद्याने तरी मानवीयता जपली; तो होता स्थानिक मुस्लिम घोडेवाला. “हे लोक निष्पाप आहेत,” तो ओरडत राहिला. पण दहशतीच्या कानांना माणुसकीचे सूर न सुनावले; त्यांनी त्याचे कपडे फाडले व गोळ्या झाडल्या.
गोंधळलेल्या महिला ने अखेर आत्मसंरक्षणासाठी ‘अजान‘ चे सूर घेतले; हिंदू‑मुस्लिम ओठींनी एकत्रित उच्चारित केलेला देवाचा नामघोष दहशतवाद्यांना रोखू शकला नाही, पण त्या क्षणी मानवतेचा ध्वज मात्र उंचावला. गणबोटे कुटुंबाने, जगदाळे कुटुंबाने, आणि इतर महाराष्ट्रीय पर्यटकांनी गोठलेल्या भीतीतून चिखलात रुतत रुतत जीव वाचवण्याचा प्रयत्न केला. काहींना मदत मिळाली, पण मृत्यूचे पंजे आधीच पसरले होते.
महाराष्ट्राच्या कुशीत सैरभैर झालेले दहा-दहा रुदनांचे डोळे कालांतरात पुण्यात पोहोचले. संतोषचा देह घरी आला तेव्हा, गणबोटे कुटुंबाला अजूनही आशेचा केविलवणा धागा दिसत होता. पण काळाने तोही तुटवला. पुणे शहराच्या शांत वातावरणात एकाच वेळी दोन अंत्ययात्रांच्या घोषणांनी भाविकांना अवाक केले.
Sharad Pawar, राज्याचा अनुभवी नेता, या दुर्दैवी कुटुंबांच्या घरी गेले. समोर फ़क्त अश्रू, राग, आणि प्रश्न—”आमच्या आप्तस्वजनांचा अपराध काय होता?” संतोष जगदाळेची पत्नी संतापाने फणकाऱली; “दहशतवाद्यांचं डोकं फोडा!” तिच्या या उद्गारांमध्ये फक्त सूड नव्हता, तर प्रशासनाकडून सुरक्षेची मागणी होती. कौस्तुभच्या पत्नीने अंगावर काटा आणणाऱ्या आठवणी ऐकवल्या—टिकल्या काढून फेकणं, ‘अल्लाह हू अकबर’ म्हणत जीव वाचवण्याचा प्रयत्न, आणि तरीही मित्रांच्या डोळ्यासमोरचा निर्घृण मृत्यू.
या हल्ल्यात महाराष्ट्रातील सहा लोकांची प्राण गेले; डोंबिवलीच्या अतुल मोने, संजय लेले, हेमंत जोशी; पुण्याचे संतोष जगदाळे, कौस्तुभ गणबोटे; आणि पनवेलचे दिलीप देसले. जखमींमध्ये एस बालचंद्रू, सुबोध पाटील, शोबीत पटेल यांचा समावेश. आकडे मोजता येतात, पण अश्रूंचे मोजमाप कोणत्या परिमाणात करायचे?
माध्यमांनी या घटनेचे चित्रीकरण केले, पण कॅमेऱ्यात धुरकटलेली माणुसकी नजरेआड झाली. मुस्लिम घोडेवाला-ज्याने हिंदू प्रवाशांसाठी जीव धोक्यात घातला-त्याला महाराष्ट्र, काश्मीर किंवा देश कुणीही ‘नायक‘ म्हणून सन्मान देईल का? दहशतवाद धर्माचा नाही, तर विकृत मानसिकतेचा चेहरा आहे, हे सांगायला या बलिदानापेक्षा ठोस उदाहरण कुठले?
Pahalgam हल्ल्यानंतर राजकीय आरोप-प्रत्यारोपाची चळवळ सुरू झाली. केंद्र सरकारने ‘कडक कारवाई’ची घोषणा केली, तर विरोधकांनी सुरक्षा यंत्रणावर ताशेरे ओढले. पण गणबोटे व जगदाळे कुटुंबीयांसाठी या घोषणांचे मोल काय? त्यांना हवे आहेत केवळ न्यायाचे आणि सुरक्षिततेचे आश्वासक पावले, जेणेकरून “टूरकरता निघालो तर परत येऊ” हा साधा आत्मविश्वास कायम राहील.
या दुर्धर घटनीतून धडा घ्यायचा असेल, तर तो दोन अंगांनी घ्यावा लागेल: (१) पर्यटनस्थळांची इंटेलिजन्स व संरक्षण यंत्रणा अधिक काटेकोर बनवणे; (२) धर्माधारित द्वेषाचे राजकारण त्वरित खुंटवणे. कारण श्रद्धा उमलावी म्हणून देशरूप नावाच्या बागेला शांतता-सुरक्षेचे पाणी देणे अत्यावश्यक आहे.
आज अंजस्तोष-कौस्तुभ यांची मैत्री भौतिक जगात संपली असली, तरी त्यांच्या कुटुंबीयांमध्ये वाचलेले ‘अजान’चे सूर आणि घोडेवाल्याची निर्भीड मानवीयता, भारताच्या सांस्कृतिक एकात्मतेचे स्फटिकद्रव्य पुन्हा उजळवतात. दहशतवाद्यांनी कपडे उतरवून केलेल्या हत्यांपेक्षा अनेक पटींनी शक्तिशाली असतो एकमेव विचार—”आपण सर्व प्रथम माणूस आहोत.”
हल्ल्यानंतरच्या या काळात आपण प्रत्येकाने विचार करावा: पर्यटनासाठी आपण कुठेही प्रवास करताना ‘Resilience’ हा शब्द केवळ प्रवाशांचा नव्हे, तर संपूर्ण राष्ट्राचा गुणधर्म व्हावा. कारण जर हिंदू‑मुस्लिम एकत्र उभे राहिले तर, बंदुकीपेक्षा मोठी ढाल कोणती?
Pahalgam मधील या घटनेने फक्त एकाच दिवशी २६ जिवांची वाताहत केली; पण त्याचे हादरे देशभरातील असंख्य कुटुंबांपर्यंत पोहोचले. विशेषतः महाराष्ट्रात, जिथे परप्रांतीय पर्यटनाचे प्रमाण मोठे आहे, तिथे पालकांच्या मनात निश्चिंतपणाची जागा असुरक्षिततेने घेतली. गणबोटे‑जगदाळे प्रकरणातली वेदना सामाजिक माध्यमांवर पसरण्याची चढाओढच लागली; हजारो लोकांनी ‘प्रार्थना’ व ‘जस्टिस’ हॅशटॅगखाली आपली सहवेदना व्यक्त केली.
या पार्श्वभूमीवर, राज्यातील पर्यटन खाते आणि केंद्रातील गृह मंत्रालयाने संयुक्त समिती स्थापन करून काश्मीर खोऱ्यातील ‘ग्रीन कॉरिडोर’ मॉडलचा आराखडा सुचविला आहे. यानुसार संवेदनशील घाट रस्त्यांवर हाय‑रेझोल्युशन सीसीटीव्ही, ड्रोन गस्त, आणि स्थानिक गाइड‑लायसेंस प्रणाली लागू करण्याचे प्रस्तावित आहे. स्थानिक मुस्लीम समुदायाच्या मदतीने ‘सुरक्षा मित्र’ पथकही तैनात करण्याची योजना आहे, ज्यात त्या बलिदानी घोडेवाऱ्यासारख्या नागरिकांना प्रतीकात्मक गौरव दिला जाणार आहे.
मात्र श्रद्धांजलीपेक्षा पुढची पायरी म्हणजे दीर्घकालीन पुनर्वसन. मृतांच्या साठी एकरकमी मदतीपलीकडे दीर्घ मुदतीचा विमा, मुलांचे शिक्षणासाठी ट्रस्ट, आणि रोजगार हमीची व्यवस्था हे विषय आता ऐरणीवर आहेत. राज्य सरकारने कौस्तुभ व संतोष यांच्या लहान मुलांना ‘कर्तव्य निर्वाह’ शिष्यवृत्ती जाहीर केली असली, तरी संपूर्ण पॅकेज केंद्र‑राज्य समन्वयातूनच फलद्रूप होईल.
या हल्ल्याचा एक आणखी धडा म्हणजे आपत्ती‑प्रतिक्रिया प्रशिक्षण. पर्यटन व्यावसायिक, स्थानिक घोडेवाले, आणि प्रवासी—सर्वांच्या स्मार्टफोनमध्ये ‘इमरजन्सी अलर्ट App’ सक्तीने इंस्टॉल करून, जीपीएस‑आधारित ‘सेफ रूट’ सूचनांची व्यवस्था करता येईल. पत्रकारांना देखील युद्धक्षेत्र प्रशिक्षण देण्याची गरज अधोरेखित झाली आहे, जेणेकरून आकस्मिक तणावात तथ्यपूर्ण व संवेदनशील वार्ता प्रसारित होईल.
शेवटी, हा प्रसंग आपल्या समाजाला आठवण करून देतो की दहशतवादाचा प्रतिकार फक्त बंदुकीने नव्हे, तर माणुसकीच्या एकात्मतेने होतो. हिंदू‑मुस्लिम स्त्रियांनी मिळून मोठ्याने ‘अजान’ म्हटल्याचा क्षण दहशतीपेक्षा मोठा ठरला—तोच सहअस्तित्वाचा, ‘Resilience’चा खरा अविष्कार आहे.
